SZCZEGÓŁOWE WSKAZÓWKI METODYCZNE

Naukę o wyrazie zaczynamy w sposób systematyczny w klasie V. Już lekcja oparta na temacie „Wyrazy podstawowe i pochodne” powinna obudzić zainteresowanie uczniów. Analiza odpowiednio przygotowanego tekstu, zawierającego np. opis żniw, uświadomi uczniom, że istnieje jakiś związek między wyrazami sierp i sierpień, słońce i słonecznik, wóz i woźnica. Uczniowie dojdą do wniosku, że wyrazy pochodzą jedne od drugich, że jedne są podstawowe, drugie pochodne, że podstawowe są starsze, a pochodne młodsze. Wyrazy układamy w szeregi, aby uczniowie w sposób właściwy wyprowadzili od wyrazu las wyraz pochodny leśny, od wyrazu leśny wyraz leśniczy, od wyrazu zaś leśniczy leśniczówka itp. Powstaje w ten sposób łańcuch wyrazów, z których jeden jest podstawowy, drugi pochodny i równocześnie podstawowy dla nowego wyrazu pochodnego.
Wyrazów, które wskażą uczniom, w jaki sposób tworzy się wyrazy pochodne od podstawowych, może dostarczyć tekst zawierający opis szkoły. Znajdą się tam takie np. wyrazy: uczyć się, nauczyć, nauczyciel, nauczycielka, uczeń. Uczniowie dojdą do wniosku, że np. cząstka -ka, za pomocą której tworzy się wyraz nauczycielka, powtórzy się też w innych wyrazach, np. góralka. Podobnie inne cząstki, formujące wyrazy pochodne, powtarzają się w różnych wyrazach. Uczniowie wyszukają szereg takich cząstek, np. -ek, -arz, -ówka itp. W wyrazach rozlepić, niezgoda, najlepszy znajdą znów cząstki roz-, nie-, naj-. Wszystkie one formują wyrazy pochodne i dlatego nazywamy je formantami, a część wyrazu poza formantem nazywamy podstawą słowotwórczą. Tak więc wyrazy podstawowe i pochodne, bliskie sobie znaczeniowo, które posiadają jeden wspólny rdzeń, tworzą jakby rodziny wyrazów, grupy wyrazów pokrewnych.